Paris’in itibarlı sanat mahallesi Marais’de, mahallenin bir o kadar ünlü ve itibarlı sanat galerisi Polka’da geçen hafta açılan Orta Güler standındaydık. Aslında yalnızca Paris’te görülecek bir stant değil bu. Çeşitli ülke başşehirlerinde Nisan 2020’ye kadar sürecek milletlerarası bir aktiflik. Geçen ay Londra Saatchi Galeri’de düzenlenen ve medya tarafından ‘kentteki en âlâ 10 etkinlik’ ortasında gösterilen Orta Güler standı ile ilgili konferansı öncesi yaptığımız söyleşide sanat eleştirmeni, muharrir Hasan Bülent Kahraman şöyle diyor: “Londra’daki stantta de bulundum. Müthişti! The Times, Independent, Gardien, hepsi oradaydı. Gösterilen ilgi karşısında hayret ettim. Demek ki burada hala çok canlı, devam eden bir şey.” Pekala Londra ile Paris’teki fotoğraf seçkisi tıpkı mı? “Londra’daki stantta Güler’in daha çok İngiliz portreleri vardı. Paris’e gelince dünya ünlülerinin yanı sıra, Fransız ya da Fransa ile yakın alakalı isimleri seçtik.”
Güler’in artık her biri efsaneleşmiş İstanbul ile ünlü portrelerinden oluşan fotoğrafları ortasında ‘ustam’ diye andığı yakın arkadaşı Fransız fotoğrafçı Henri Cartier-Bresson, Fransız direktör Jean Renoir, oyuncu Brigitte Bardot, yapıtlarını Fransızca kaleme alan ünlü Romen muharrir Eugene Ioenesco ile dünyadan ve bizden kaç isim: Nazım Hikmet, Aşık Veysel, Fikret Mualla, Salvador Kısmı, Picasso…
Bu sergiyi Türkiye’de görmenin mümkün olup olmadığını sorduğumda Kahraman, İstanbul’daki Orta Güler Müzesi’ni hatırlatıyor. “İstanbul’da bu türlü bir standa gerek yok, artık müzesi var zira. Esasen bu milletlerarası standın tertibinde en büyük rolü müze oynuyor.” Müzedeki dev koleksiyondan ve şimdi açılmamış bobinlerden kelam ediyor Kahraman: “Güler arşivi kesin bir biçimde düzenlendiğinde bugüne kadar görmediğimiz birçok fotoğraf, portre çıkacak ortaya. Yani bu hususta daha öğreneceğimiz çok şey var.”
“Bir Orta Güler imajı yaratıp, sonuna kadar oynamıştır”
Ara Güler ile ilgilerini soruyorum. “Benim çok güzel dostumdu. Garip bir adam, sıkıntı bir adam, agresif bir adam. Soruyorsunuz yanıt vermiyor falan. Şairler yazdıkları şiirleri unutmazlar, fotoğrafçılar çektikleri fotoğrafı bilirler. Ancak ona şunu çektin mi diye sorduğunuzda ya yanıt vermezdi ya da artık o bile bilmiyordu.” Orta Güler’le ‘Sinan’ kitabı sayesinde, Kültür Bakanlığı’ndaki baş danışmanlık misyonu sırasında 1992’de tanışan Kahraman, İstanbul’a taşındığı 1998’den 2018’deki kaybına kadar çok âlâ dost olduklarını belirtiyor. Pekala bir sanat eleştirmeni olarak yazdıklarına Güler’in reaksiyonu nasıldı? “Fotoğrafın sanat olmadığını düşünür; analitik, eleştirel, teorik yaklaşıma kulak asmazdı. Önemsenmeyi doğal ki ciddiye alırdı lakin benim fotoğraf teorisi yahut görsel kuram üstünden yaptığım açıklamalardan sıkılırdı. ‘Ben muhabirim, bunları siz nerede yazarsanız yazın’ sıkıntısı. Bu az gördüğüm bir şeydir. Tanıdığım sanatkarlar ortasında herkes işinin teorize edilmesini ister, merak eder, onun bu türlü bir özelliği hiç yoktu.”
Bir Orta Güler analizi yaparsa bize… “Çok jestüel, ekspressif, hırçın bir insandı. Hayatını da o denli kazanmış. Ben bunu geçmişinden bu türlü getirdiği kanısında değilim. Kestirim ediyorum ki çocukluğunda daha sakin, daha sessizdi. Ancak şunu düşünelim: 1950’lerdeyiz. Türkiye dünyada varken yok bir ülke ve siz bir fotoğrafçı olarak Time-Life’ın, Paris-Match’ın ve Der Stern mecmualarının Ortadoğu muhabirisiniz, Magnum Ajansı’nın fotoğrafçısısınız. ‘Master of Leica’ unvanını kazanmışsınız. Bunlar o denli yumuşakbaşlılıkla yapılabilecek şeyler değil. Amerikalı olursunuz, içinde bulunduğunuz toplum, ilişkin olduğunuz kültür, birikim size birtakım kolaylıklar sağlar. Türkiye o vakit o denli bir ülke değil. Bütün bunları Orta Güler alnının teriyle ve o yırtıcılığıyla yapmıştır, bunu da sonuna kadar koruma etmiştir. Ben ona daima şunu söylerdim: ‘Baba sen aktör olarak bir tek kendini oynadın.’ Yani bir Orta Güler imajı, kişiliği yaratıp sonuna kadar oynamıştır..”
İstanbul’un gözü öldü mü?
Güler’in vefatı üzerine Fransız Liberation gazetesinin attığı başlıktan kelam ediyorum: “İstanbul’un gözü öldü yazdılar. Sizce de bu fotoğraf tipi devam etmeyecek mi? Meğer ki yeni teknoloji ve toplumsal medya sayesinde çok değişik fotoğrafların çekildiğini görüyoruz.” Kahraman’ın cevabı net: “Hoşumuza giden fotoğrafların çıkması elbette mümkündür. Senede üç milyar fotoğrafın çekilmesi kıymetlidir lakin bu, Orta Güler’in yaptığı üzere şuurlu fotoğrafçılık tarihi yahut gerçeği içinde devam edecek bir durum yahut üslup mudur, bunu söyleyemeyiz. Bir defa değişen ögeler var. Güler’in fotoğrafları büyük ölçüde siyah beyaz ve analog makinelerle çekilmiş. Eğilim olarak bakınca da artık hümanist, gerçekçi yaklaşımın kaybolduğu kanaatindeyim. Bir defa evvela onun üzere fotoğrafın sanat olmadığı teziyle başlayacak kişi. Halbuki artık herkes sanatçı olmak istiyor. Bu adam hayatı boyunca ben de sanatçıyım demedi. Bunlar bugünkü anlayışla, o günkü anlaşıyı ayıran şeyler.”
Belki de bu yüzden “Artık İstanbul fotoğrafı çekilmez” diyordu Güler… “Doğru. Bunu biraz da şunun için söylüyordu: Tam geçiş periyodunun İstanbul’unu yakaladığı için, yani yıkılan İstanbul, göç, yoksulluk.. Bu türlü bir İstanbul yok artık. Niçin İstanbul fotoğrafı çekmiyorsun diyenlere, ‘Fotoğrafçı tanıdığı yahut şahit olduğu yeri çeker. Bende o denli bir şey kalmadı, yaşadığım İstanbul yok bugün’ diyordu. Bu o bakımdan, tamamlanmış bir periyottur.”
Peki memleketler arası Orta Güler standının maksadı ne? “Dünya ölçeğinde ve dünyaya tanıklık etmiş, dünyaya katkıda bulunmuş, çok büyük yayınlarla çalışmış bir insanı yine anlatmak. Sübjektif bir şey söyleyeyim: Paris’i var eden Henri Cartier-Bresson, Robert Doisneau üzere isimlerin fotoğraflarıdır. Artık sırada Orta Güler’in imal ve icat edeceği yeni dünyalar arayışı vardır. Bugünkü dünyanın yaşadıkları içinde Güler’in şiirselliğinin, lirizminin, büyük bir sükunet ve büyük bir yine düşünme oluşturacağı kanısındayım. Standın en büyük gayesi bu benim için.”
Paris’te 15 Haziran’a kadar sürecek standın Nisan 2020’de tamamlanacak dünya gezisi Japonya (Kyoto), Amerika (New York), İtalya (Roma) ve Somali’de (Mogadişu) devam edecek. T.C. Cumhurbaşkanlığı tarafından düzenlenen ve Orta Güler Müzesi ile Arşiv ve Araştırma Merkezi işbirliğiyle gerçekleştirilen standın, gidilen ülkenin lisanında hazırlanan şık bir kataloğu da var.
Ara Güler’in Ermeni oluşu..
Hasan Bülent Kahraman’ın, Orta Güler’in Fransız fotoğrafçı Henri Cartier-Bresson ile ortak özellikleri ve arkadaşlıklarının altını çizerek başladığı; hem özel hem de profesyonel ömrünü fotoğrafları eşliğinde anlattığı; sanatsal teori ve tespitlerle desteklediği farklı konferansın dinleyicisi Fransızlar olunca, Güler’in Ermeni asıllı oluşu konferans salonundaki sorular ortasındaydı. İşte o sorulardan biri ve Kahraman’ın karşılığı:
SORU – ‘İstanbul’un gözü’nün bir Ermeni olması benim için bir çelişki.. Türkiye’nin simgeleşmiş sanatkarı bir Ermeni yani?.
HBK – Güler ben Ermeniyim demiyordu, lakin gizlemiyordu da.. Kendisine de sormuştum, kökeninizi nasıl tanımlıyorsunuz diye. Şöyle demişti: “İkimiz de Türkiye Cumhuriyeti içinde doğduk.” Bana nazaran benden daha Türk’tü. Zira ben Türkiye’nin en doğu kentinde, Kars’ta doğdum. Halbuki ki o İstanbul’da doğmuştu. ‘İstanbul Cumhuriyeti’ der, İstanbullu olmaktan gurur duyardı. Ben de çok gururluydum onun arkadaşı olmaktan.
(…) 1980’lerden itibaren fotoğraf çekmeyi bıraktı, geçimişindeki kadar çekmiyordu. Lakin cenazesi, İstanbul’un tarihindeki en kalabalık cenazelerden biri oldu. Herkes onu Türkiye’nin en büyük insanlarından biri olarak görüyordu. Foto muhabiri imajını aşıp Türkiye’nin imajını yaratan biriydi. Siyasal olarak daima sol eğilimli oldu, bu nendenle fakirlerin, emekçilerin hayat kaideleriyle çok ilgiliydi…
