Diyarbakır’ın Çınar ilçesine 13 kilometre uzaklıktaki Demirölçek Mahallesi yakınlarında, Roma İmparatorluğu periyodunda “askeri yerleşim” olarak kullanılan 3 bin yıllık Zerzevan Kalesi’nde arkeolojik kazıların bu yılki kısmına başlandı. Dicle Üniversitesi (DÜ) Arkeoloji Kısmı Öğretim Üyesi ve Hafriyat Lideri Doç. Dr. Aytaç Coşkun, 2014 yılından bu yana yürütülen hafriyat çalışmalarında üstü kadar altı da tarihe ışık tutan kalenin, Roma’nın hudut garnizonu olduğunu söyledi.
Zerzevan Kalesi’nin bölgenin tarihini aydınlatma açısından büyük ehemmiyet taşıdığına işaret eden Coşkun, “Bu yıldan itibaren hafriyatlar 12 ay boyunca devam edecek” dedi. Coşkun, geçen yıl 352 bin kişinin ziyaret ettiği kaleye ilginin her geçen gün arttığına dikkat çekerek, bu yıl 1 milyon ziyaretçi ağırlamayı hedeflediklerini aktardı. Bu büyük ilgide 2018 yılında ortaya çıkarılan Mithras Tapınağı’nın büyük tesiri olduğunu vurgulayan Coşkun, genelde üst seviye askerler, aristokratlar ve kimi Roma imparatorlarının bu dini benimsediğinin belirtildiğini aktardı.
“Roma’nın gizem dini”
Dünyanın farklı ülkelerinden çok sayıda kişinin kaleyi ziyarete geldiğini belirten Coşkun, şöyle konuştu: “Geçen yıl ortaya çıkardığımız dünyada en son bulunan Mithras Tapınağı, bir anda dünyanın gözünü buraya çevirdi. Tapınak Roma’nın gizem dini. Bütün ayinler kapalı biçimde yapılıyor ve bütün tapınaklar yer altında. Dünyada çok fazla bu tapınaktan yok. Bu ilgi çekiyor. Mithras, bütün kainatı denetim ettiğine inanılan güneş yaradanı. Ayinlerinin zımnî halde yapılması büyük gizem katıyor. Buradaki tapınak, Roma’nın doğu sonundaki tek tapınağı. “Bunun yanı sıra hafriyatlarda, zımnî geçit, askerlerin kaldığı yerler, sivillerin konakladığı yerler ve yer altı kiliseleri tespit ettiklerini anlatan Coşkun, kaledeki kazıların yaklaşık 50 yıl süreceğini söyledi.
Coşkun, daha evvel Memleketler arası Anıtlar ve Sitler Konseyince (ICOMOS) hazırlanan “ICORP On The Road Projesi” kapsamında kültür miras alanları, yapılar ve somut olmayan pahaların, bulundukları etrafın sürdürülebilir kalkınmasına sağladıkları katkıdan ötürü belgesel serisi için seçilen tarihi 4 yerden birinin Zerzevan Kalesi olduğunu belirtti.
Tanrının Kıssası belgeselinde yer alacak
Kalenin National Geographic kanalının da dikkatini çekmeyi başardığını belirten Coşkun, şunları söyledi: “National Geographic ‘Tanrının Hikayesi’ belgeselinde kaledeki Mithras Tapınağı ile ilgili çalışma yapacak. 2020 yılında National Geographic tarafından burada bir çekim yapılması planlanıyor. Bununla ilgili çalışmalar devam ediyor. İlahın Öyküsü belgeselinde Mithras ilgili bir çalışma yapılacak. Daha evvel ICOMOS grubu geldi. Dünyadaki dört yerden biri ve ilham verici olarak Zerzevan’ı seçtiler. Onlar da çalışmalarını tamamladı. Belgesel ve televizyon gruplarından büyük talep var. Mümkün olduğu kadar Bakanlığımızın ve Valiliğimizin müsaadeleriyle bunları gerçekleştirmeye çalışıyoruz. “Kaleyi ziyaret eden Yunanistan’ın Patras Üniversitesinden arkeolog Eleni Simoni, “Bin 800 yıl evvel buraya gelen Yunanların tarihi yerlerde imzalarını görmek benim için çok enteresan oldu. Buraya gelen birinci Yunan olmamak beni şaşırttı. Bir arkeolog olarak burada bulunmak çok hoş bir deneyim” dedi.
Portekiz Azor Üniversitesinden Maria Joao Barros da, Diyarbakır’ın tarihi bir kent olduğunu gezince anladığını belirterek, şunları söyledi:
Burada çok hoş izlenimler edindim. Mezopotamya’yı daha evvel duymuştum ancak bu kadar tarihi bir yer olduğunu bilmiyordum. Bu tarihi yerde bulunabildiğim için çok memnunum.”
Zerzevan Kalesi
Askeri yerleşim antik yol güzergahında, 124 metre yükseklikteki kayalık bir zirvede bulunan Zerzevan Kalesi, Amida ile Dara ortasında stratejik bir noktada yer alıyor. Yerleşim pozisyonu prestijiyle bütün vadiye hakim, antik ticaret yolu üzerinde, geniş bir alanı denetim altında tutan, stratejik bir Roma hudut garnizonu olan kale tıpkı vakitte Roma-Sasani ortasındaki büyük uğraşlara de sahne oldu.
Roma’daki ismi “Samachi” olan yerleşimin birinci inşa edildiği periyot hakkında devam eden hafriyatlar ile kesin bilgilere ulaşılacak. Yerleşimin surları ve yapıları Anastasios I (M.S. 491-518) ve Justinianos I (M.S. 527-565) periyotlarında onarılarak, kimileri ise tekrar inşa edilerek mevcut haline getirildi.
60 dönümlük alanda 12-15 metre yüksekliğinde ve 1200 metre uzunluğunda sur kalıntısı, 21 metre yüksekliğinde gözetleme ve savunma kulesi, kilise, idare binası, konutlar, tahıl ve silah depoları, yer altı ibadethanesi, sığınaklar, kaya mezarları, su kanalları ile 54 su sarnıcı bulunan kalenin üstü kadar altı ile de tarihe ışık tutuyor.
